Monument onderhouden of verbouwen

U wilt iets laten herstellen of veranderen aan een monument? Bouwadviesbureau M. van Dijk helpt u bij het verkrijgen van de juiste kennis en vergunningen. We brengen de bestaande situatie minutieus in kaart aan de hand van foto’s en tekeningen zodat we een bestaande en nieuwe toestand nauwgezet kunnen documenteren. 

Als u eigenaar van een monument bent dan heeft u te maken met de Erfgoedwet. Het is evenwel van groot belang welke status uw pand heeft; gemeentelijk, provinciaal of rijksmonument. Ook kan uw pand, hoewel er (nog) geen officiële monumentenstatus is, vallen binnen een ‘beschermd stadsgezicht’. De Erfgoedwet vormt samen met de Omgevingswet het fundament voor de bescherming van rijksmonumenten. 

Wijzigingen aan een monument en de vergunningsplicht

De algemene regel is dat voor wijzigingen aan een monument een omgevingsvergunning nodig is, zowel aan de binnen- als aan de buitenkant. Dat geldt ook voor isolerende of energie-opwekkende ingrepen, vooral als de veranderingen onomkeerbaar zijn of zichtbaar vanaf de openbare weg. De maatregelen die bij het ene monument inpasbaar zijn, zijn dat bij een ander wellicht weer niet. Dat kan per gebouw verschillen.

Rijksmonumenten

Sinds de invoering van de Omgevingswet op 1 januari 2024 zijn er een aantal veranderingen doorgevoerd in de wetgeving met betrekking tot monumentale panden. Net als voorgaande jaren zijn Rijksmonumenten en archeologische monumenten volgens de Erfgoedwet in het rijksmonumentenregister ingeschreven. De Omgevingswet bevat regels over de rijksmonumentenactiviteit om rijksmonumenten te beschermen. De gemeente kan in het omgevingsplan ook maatwerkregels opnemen voor het behoud van rijksmonumenten.

Het Rijk beschermt rijksmonumenten met algemene regels die het beschadigen, vernielen en verwaarlozen van rijksmonumenten verbieden. Verder zijn activiteiten met betrekking tot een rijksmonument alleen mogelijk met een omgevingsvergunning. De rijksregels voor rijksmonumenten staan in het Besluit activiteiten leefomgeving.

Wat is vergunningsvrij?

Niet bij alle activiteiten voor een rijksmonument is een omgevingsvergunning nodig. Een aantal activiteiten is vergunningsvrij. Deze activiteiten zijn voor monumenten en archeologische monumenten verschillend. In de volgende gevallen is bijvoorbeeld geen vergunning voor de rijksmonumentenactiviteit nodig:

• Reguliere onderhoudswerkzaamheden gericht op het behoud van de monumentale waarden, mits aan bepaalde voorwaarden wordt voldaan (geen wijziging van detaillering, profilering, vormgeving, kleur en materiaalsoort).
• Inpandige wijzigingen van een onderdeel dat uit oogpunt van monumentenzorg geen  waarde heeft.
• Als een monument een begraafplaats is, dan is geen vergunning nodig voor begravingen, asbijzettingen en het plaatsen van een grafmonument.

Alle uitzonderingen op de vergunningplicht staan in artikel 13.11 van het Besluit activiteiten Leefomgeving.

Gemeentelijk of provinciaal monument

Voor het onderhouden of wijzigen van een provinciaal of gemeentelijk monument zijn aanvullende eisen vastgelegd in de lokale Monumentenverordening. Veel gemeenten in Nederland volgen binnen deze verordening bijna 1 op 1 de richtlijnen die landelijk van toepassing zijn. Toch is het altijd raadzaam om uw plannen te laten toetsen aan de lokale Monumentenverordening. Binnen de regelgeving wordt onderscheid gemaakt tussen enerzijds het wijzigen of onderhouden van een monument en anderzijds het op- of aanbouwen.

Voor het vergunningsvrij wijzigen of onderhouden van een monument zijn er strikte regels vastgelegd op landelijk en gemeentelijk niveau. De Rijksdienst voor het Culturele Erfgoed (RCE) heeft in 2017 een overzichtelijk document uitgegeven waarin de vergunningsvrije opties staan omschreven. Deze opties zijn tegenwoordig nog steeds actueel.

Regels van het RCE

• Kozijnen onderhouden of delen vervangen
  Het geheel afkrabben of afbranden van oude verflagen of anderszins kaalhalen en overschilderen in de bestaande kleur is nooit vergunningsvrij. Ook als u kozijndelen gaat vervangen (in dezelfde detaillering) heeft u altijd een vergunning nodig. Als het gaat om het onderhouden, deels vervangen of renoveren van kozijnen zijn er hele specifieke voorwaarden gesteld. Toch zijn er zeker ook activiteiten vastgesteld die wel vergunningsvrij kunnen worden uitgevoerd.
• Interieur onderhouden of delen vervangen
  Voor een activiteit die uitsluitend leidt tot inpandige veranderingen van een onderdeel van het monument dat uit het oogpunt van monumentenzorg geen waarde heeft, is geen omgevingsvergunning vereist voor het wijzigen van een monument. In veel gevallen gaat het hierbij om veranderingen aan recente toevoegingen die ten tijde van de aanwijzing als rijksmonument nog niet bestonden en dus pas na de aanwijzing zijn aangebracht.
• Metsel- en voegwerkherstel
  Wanneer heeft u een vergunning nodig bij het herstellen van metselwerk of het opnieuw voegen van een monument en wat is vergunningsvrij? U kunt bijvoorbeeld vergunningsvrij plaatselijk gescheurd metselwerk vervangen tot 1 m2, een aantal stenen dus. Maar hoe zit het met voegwerk? De ´Stichting Erkende Restauratiekwaliteit Monumentenzorg´ (ERM) hanteert hierbij de volgende stelregel: ‘Als richtlijn kan worden aangehouden dat vervangen per gevel tot ca 25% tot een maximum metselwerkoppervlakte van 15 m² Wanneer er meer dan 25% van het voegwerk wordt vervangen is er geen sprake meer van plaatselijk herstel.’